Nghệ nhân ưu tú Trương Quang Tịnh: Mong sơn mài truyền thống Bình Dương được đưa vào trường học, tiếp cận giới trẻ
Để giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống của làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp – nơi đây được xem là chiếc nôi của ngành sơn mài mỹ thuật của tỉnh Bình Dương và của cả vùng Nam Bộ, nghệ nhân ưu tú Trương Quang Tịnh - người đã có hơn 45 năm gắn bó với nghề làm sơn mài truyền thống đang nỗ lực từng ngày để lưu giữ nghề trước những tác động của quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa.
Gắn bó với nghề sơn mài truyền thống hơn 45 năm, nghệ nhân ưu tú Trương Quang Tịnh cho biết, nghề này đã định vị trên địa bàn tỉnh Bình Dương hơn 100 năm.
Để làm ra một bức tranh sơn mài, từ nguyên liệu đến khâu cuối cùng trải qua quá trình 25 công đoạn với hàng trăm loại nguyên vật liệu khác nhau, mỗi công đoạn đòi hỏi nghệ thuật riêng tỷ mỉ và công phu. Quy trình sơn mỗi sản phẩm mất từ 3 đến 6 tháng mới đảm bảo yêu cầu chất lượng.
Trước tác động của công nghiệp hóa và đô thị hóa, nghệ nhân ưu tú Trương Quang Tịnh đang từng ngày nỗ lực giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống của làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, tỉnh Bình Dương.
Nghệ nhân ưu tú TRƯƠNG QUANG TỊNH:“Thật sự đó là cái trăn trở của tôi trong giai đoạn hiện tại. Phải đưa sơn mài vào trường học, xem môn sơn mài như môn vẽ ngoại khoá để học sinh các trường tiểu học, trung học, đến cả đại học biết đến sơn mài. Từ đó mới chơi và học sơn mài. Đó là nguồn khách hàng tương lai, lớn nhất.”
Ngày nay, sự phát triển về khoa học công nghệ, nghề sơn mài với sự kế thừa truyền thống kết hợp với hiện đại đã góp phần tạo nên tính đa dạng mẫu mã, phong phú về chất liệu.
Thương hiệu làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp vươn ra thế giới
Nói đến làng nghề truyền thống ở Bình Dương không thể không nhắc đến làng sơn mài Tương Bình Hiệp. Với tuổi đời hàng trăm năm, sơn mài Tương Bình Hiệp đã trở thành thương hiệu, di sản quốc gia được người dân trong nước lẫn bạn bè quốc tế ưa chuộng.
Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp (phường Tương Bình Hiệp, TP Thủ Dầu Một, Bình Dương) trước đây là một ngôi làng nhỏ chuyên về làm tranh cổ.
Qua hai cuộc di dân từ Bắc vào Trung, từ Thuận Quảng vào Đông Nam (1698 - 1720), nhiều cư dân có nghề sơn mài truyền thống đến lập nghiệp ở làng Tương An (Tương Bình Hiệp) hình thành làng nghề.
Sơn mài Tương Bình Hiệp vươn ra thế giới
Đến đầu thế kỷ XX, người Pháp đã mở trường Mỹ thuật bản xứ Thủ Dầu Một (thường gọi là trường Bá nghệ) để giảng dạy các nghề chạm trổ, cẩn xà cừ, điêu khắc... Sản phẩm của sơn mài Tương Bình Hiệp đã được phổ biến rộng hơn và ngày càng phát triển.
Sự ra đời của trường Bá nghệ và các xưởng sản xuất sơn mài Thanh Lễ, Trần Hà, Lam Sơn đã làm nghề sơn mài trở thành một nghề thủ công truyền thống có thu nhập cao.
Thời điểm vàng son, năm 1980 - 1990, người dân ở TP Thủ Dầu Một làm nghề sơn mài chiếm 60-70%, còn ở Tương Bình Hiệp chiếm tới gần 90%.
Từ năm 1945 đến 1975, nghề sơn mài phát triển mạnh khi hàng sơn mài được xuất sang thị trường châu Âu và có giá trị thương mại lớn.
Theo thạc sĩ Nguyễn Thị Lan (công tác tại Bảo tàng tỉnh Bình Dương), thập niên 1980 - 1990 là thời kỳ vàng son của làng sơn mài Tương Bình Hiệp. Điều đó được đánh dấu bằng việc hình thành một hợp tác xã sơn mài với trên 160 xã viên, có 744 hộ có nguồn thu nhập chính từ sản xuất sơn mài, 120 hộ dân tham gia và thu hút hơn 150 lao động từ nơi khác đến làm và học nghề.
Thời gian đó đã có câu biểu dương ca tụng làng nghề Tương Bình Hiệp: “Nhà nhà làm sơn mài, người người làm sơn mài”. Mọi người hăng say sản xuất, uy tín làng nghề xã Tương Bình Hiệp vang xa, đời sống nhiều gia đình từ nghèo khó vươn lên khá giả.
Thời điểm hơn 10 năm trở về trước, cuộc sống của người dân ở đây đầy đủ hơn so với mặt bằng chung, thậm chí có nhiều người dân trở nên giàu có.
Được xem là người giữ lửa và tiếp nối làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, nghệ nhân ưu tú Lê Bá Linh (Phó Chủ tịch Hiệp hội Sơn mài – Điêu khắc Bình Dương) cho biết thời điểm vàng son năm 1980 - 1990, người dân ở TP Thủ Dầu Một làm nghề sơn mài chiếm 60-70%, còn ở Tương Bình Hiệp chiếm tới gần 90%.
“Thời điểm đó nghề làm sơn mài hot, nhiều nghệ nhân có tay nghề cao, điêu luyện nổi tiếng lắm. Có nhiều gia đình các thế hệ ông bà, cha mẹ, con cháu đều cùng làm nghề sơn mài.
Gia đình tôi cũng không ngoại lệ. Cha vợ tôi là cụ Trần Văn Lấm, cùng với một người dân ở đây được xem là hai người lập ra làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp. Gia đinh tôi trước đây có hơn chục người làm nghề sơn mài. Ngoài ra, người dân khắp nơi cũng về đây làm việc, xin học nghề”, nghệ nhân Lê Bá Linh chia sẻ.
Theo nghệ nhân Lê Bá Linh, nhờ theo nghề sơn mài mà thời điểm hơn 10 năm trở về trước, cuộc sống của người dân ở đây đầy đủ hơn so với mặt bằng chung, thậm chí có nhiều người dân trở nên giàu có. Mặt khác, giá trị sơn mài mang lại cũng làm nền tảng thúc đẩy cách ngành nghề khác phát triển theo.
“Hàng hoá sơn mài thời điểm vàng son bán chạy, đắt như tôm tươi. Khi đó, sơn mài Tương Bình Hiệp được xuất khẩu đến nhiều nước trên thế giới. Đặc biệt là các nước châu Âu như Anh, Ý và một số nước châu Á”, Phó Chủ tịch Hiệp hội Sơn mài – Điêu khắc Bình Dương cho hay.
Thời điểm trước, nghề sơn mài hái ra tiền. Hiện tại, nghề sơn mài đang mai một, nhiều nghệ nhân từ bỏ nghề để kiếm công việc khác thu nhập cao hơn.
Cũng là người gắn bó nghề sơn mài hơn 20 năm, bà Lê Mộng Thắm (chủ cơ sở sơn mài Thanh Bình Lê) cho biết gia đình bà có 3 thế hệ cùng làm nghề sơn mài. Và cũng nhờ nghề này mà gia đình bà có cuộc sống khấm khá, có của ăn, của để
“Có giai đoạn dài, ngoài 50 người làm việc tại xưởng, gia đình tôi phải thuê thêm hàng chục người bên ngoài vẽ tranh để kịp hàng giao cho các đơn vị nước ngoài đặt hàng với số lượng lớn. Có lúc hàng đặt quá tải không nhận đơn khách là chuyện bình thường”, bà Thắm nhớ lại.
Tranh sơn mài Tương Bình Hiệp đặc biệt thế nào?
Theo nghệ nhân Lê Bá Linh, sơn mài Tương Bình Hiệp nổi tiếng, được ưa chuộng khắp nơi là do sản phẩm có bản sắc riêng là sự kết hợp giữa tinh hoa văn hóa vùng phía bắc với điều kiện, thổ nhưỡng, nguyên liệu, lao động cần cù sáng tạo ở miền nam.
Làng nghề sơn mài luôn giữ được nét đẹp truyền thống, đó là các đề tài về thiên nhiên, dân gian hay lịch sử đều mang đậm bản sắc chung của văn hóa dân tộc.
Một cửa hàng bán tranh sơn mài làng Tương Bình Hiệp với nhiều kiểu dáng, mẫu mã.
Những nghệ nhân sơn mài vừa kế thừa nét văn hóa mỹ thuật truyền thống của dân tộc, vừa phát huy những giá trị văn hóa của địa phương để tạo nên nét đặc sắc riêng của làng nghề.
Ðiểm chung ở những bức tranh sơn mài thường thấy là các chủ đề về tứ thời, ngư tiều canh mục, long lân quy phụng, các danh lam thắng cảnh ở Việt Nam…
Sự tinh xảo, nhẹ nhàng thanh thoát, đậm đà bản sắc thể hiện đa dạng trên tất cả các sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp, từ những bức tranh nghệ thuật đến các sản phẩm sơn mài để sử dụng và trang trí.
Những bức tranh được vẽ một cách tinh xảo, thanh thoát.
Bằng những phương pháp thể hiện như: sơn mài sơn lộng, sơn mài vẽ mỏng, sơn mài khoét trũng, sơn mài đắp nổi, sơn mài cẩn trứng, sơn mài cẩn xà cừ, cẩn ốc… kết hợp trên gỗ, gốm, tre và nhiều chất liệu khác, sản phẩm sơn mài đã xuất khẩu đi nhiều thị trường khó tính.
“Để trở thành một nghệ nhân sơn mài không hề dễ dàng mà phải trải qua một thời gian dài tôi luyện, học hỏi, tiếp thu, sáng tạo và đặc biệt phải yêu nghề. Khi có tay nghề rồi để duy trì, phát triển nghề lại càng khó hơn khi nhu cầu, thị trường, hàng hoá ngày càng thay đổi.
Vì vậy những người nghệ nhân phải nhạy bén, cải tiến sản phẩm, nắm bắt xu hướng để không lạc hậu, mai một”, nghệ nhân Lê Bá Linh chia sẻ
Cũng theo nghệ nhân này, hiện nay sản phẩm của làng nghề sơn mài có hai dạng: dạng hiện đại theo nhu cầu thị trường và dạng truyền thống.
Những bức tranh thể hiện giá trị nghệ thuật dân gian mang nhiều ý nghĩa.
“Sơn mài Tương Bình Hiệp hiện nay đang vấp phải sự cạnh tranh khốc liệt của thị trường. Các mặt hàng tranh giá rẻ, được vẽ, khắc bằng máy nhan nhản.
Vì vậy, ngoài làm sơn mài truyền thống sáng tác để thể hiện nét tinh hoa của nghệ thuật sơn mài thì cũng phải sản xuất tranh theo nhu cầu thị trường. Tuy nhiên, quy trình sản xuất vẫn phải đảm bảo chất lượng, độ sắc sảo, tinh xảo của tranh sơn mài Tương Bình Hiệp”, nghệ nhân này nhấn mạnh.
Nghệ nhân ưu tú Lê Bá Linh (Phó Chủ tịch Hiệp hội Sơn mài – Điêu khắc Bình Dương) cho biết để tồn tại và phát triển phải có sự hỗ trợ của nhà nước, doanh nghiệp và các nghệ nhân phải thay đổi theo xu hướng thị trường.
Với những đóng góp lớn lao về giá trị tinh thần cũng như giá trị vật chất và để bảo tồn, phát triển làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, năm 2016, Nhà nước đã công nhận làng nghề truyền thống này là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Với lợi thế là một tỉnh phát triển mạnh về công nghiệp, Bình Dương đang là sự lựa chọn tốt nhất của nhà đầu tư nước ngoài, trong đó có Nhật Bản. Để phát triển nhanh và bền vững hơn nữa, Bình Dương mong tiếp tục nhận được sự quan tâm, hỗ trợ từ Chính phủ Nhật Bản và Văn phòng Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) trong các dự án xây dựng hạ tầng kỹ thuật. Các doanh nghiệp (DN) Nhật Bản cũng đang ủng hộ định hướng đổi mới thu hút đầu tư vào các ngành công nghệ cao của Bình Dương.
Gọi vốn hỗ trợ xây dựng giao thông kết nối
Ngay sau khi đoàn công tác Bình Dương do ông Nguyễn Văn Lợi, Bí thư Tỉnh ủy làm trưởng đoàn đến thăm và làm việc tại thành phố Tokyo, Nhật Bản, ông Saotome Jun, Giám đốc Ban Đông Nam Á, Vụ Đông Nam Á, JICA trụ sở chính và ông Masuda Chikahiro, Trưởng đại diện Văn phòng Chi nhánh JICA tại TP.Hồ Chí Minh đã đến tìm hiểu về việc đầu tư các dự án xây dựng hạ tầng giao thông kết nối tại Bình Dương.
Cụ thể, đối với Dự án Xây dựng tuyến đường sắt đô thị số 1 tỉnh Bình Dương nối tuyến đường sắt đô thị số 1 TP.Hồ Chí Minh từ ga cuối Suối Tiên đến thành phố mới Bình Dương, tỉnh đề nghị Chính phủ Nhật Bản và JICA ủng hộ và tài trợ gói hỗ trợ kỹ thuật khảo sát lập báo cáo đề xuất chủ trương đầu tư dự án. Đồng thời chấp thuận phương thức đầu tư bằng nguồn vốn vay ODA từ phía Nhật Bản, phân kỳ đầu tư giai đoạn 2022-2025 và sau 2025. Dự án gồm 2 đoạn, đoạn 1 từ ga cuối Suối Tiên đến ga nút giao Bình Thắng dài khoảng 1,8km và đoạn 2 từ ga nút giao Bình Thắng đến thành phố mới Bình Dương dài 27km.
Ông Nguyễn Lộc Hà (bên phải), Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch UBND tỉnh tiếp và làm việc với Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA)
Đối với Dự án Cải tạo hạ tầng giao thông công cộng tỉnh, Bình Dương sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành Trung ương để sớm hoàn thiện nội dung đàm phán chuẩn bị cho buổi làm việc với JICA tại Việt Nam và đẩy nhanh tiến độ thực hiện dự án. Đối với dự án Đường sắt công nghiệp Bàu Bàng - Thị Vải - Cái Mép dài 127,45km, Bình Dương kiến nghị Chính phủ Nhật Bản và JICA tiếp tục ủng hộ và hỗ trợ đề xuất của tỉnh về đầu tư tuyến đường sắt công nghiệp bằng nguồn vốn vay ODA từ phía Nhật Bản.
Ông Mai Hùng Dũng, Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch Thường trực UBND tỉnh, cho biết thời gian qua, được sự hỗ trợ vốn ODA của JICA, Bình Dương đã đầu tư hoàn thành 2 dự án: Cải thiện môi trường nước Nam Bình Dương giai đoạn 1 và giai đoạn 2, giải quyết vấn đề thoát nước và xử lý nước sinh hoạt tại đô thị TP.Thủ Dầu Một và TP.Thuận An. Để tận dụng tối đa lợi thế liên kết vùng, Bình Dương đã và đang triển khai các dự án hạ tầng giao thông kết nối đầu mối cảng hàng không quốc tế Long Thành tại tỉnh Đồng Nai, cảng biển Cái Mép tại tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, đường cao tốc kết nối tỉnh Bình Phước… tạo tiền đề cho phát triển Logistics và TOD toàn diện (mô hình phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng). Với mục tiêu trên, tỉnh đã tập trung nguồn lực nội tại, bước đầu hình thành trục đường Mỹ Phước - Tân Vạn kết nối hầu hết các khu công nghiệp từ huyện Bàu Bàng, trung tâm thành phố mới Bình Dương ra các cảng tại Bà Rịa - Vũng Tàu, TP.Hồ Chí Minh.
Sẵn sàng đón vốn vào ngành công nghệ cao
Nhật Bản hiện đứng thứ hai trong 65 quốc gia và vùng lãnh thổ có dự án đầu tư tại Bình Dương với 335 dự án, tổng số vốn 5,86 tỷ đô la Mỹ. Lĩnh vực đầu tư chủ yếu là sản xuất linh kiện điện tử, mạch và chíp điện tử, lắp ráp ô tô, sắt thép, các ngành công nghiệp hỗ trợ, dịch vụ thương mại... Trên địa bàn có một số dự án lớn của tập đoàn như Panasonic, Toshiba, Foster, Tokyu, Fujikura, Aeon Mall…
Mới đây, ông Hashimoto, Chủ tịch Tập đoàn Sharp (Nhật Bản), vừa có buổi làm việc với lãnh đạo UBND tỉnh để trao đổi về kế hoạch mở rộng đầu tư và xây dựng thêm một nhà máy quy mô lớn để sản xuất các sản phẩm điện tử công nghệ cao tại Bình Dương. Ông Hashimoto cho biết tập đoàn đang tìm hiểu cơ hội đầu tư tại các tỉnh phía Nam của Việt Nam, trong đó có Bình Dương để dịch chuyển chuỗi cung ứng ra khỏi thị trường Trung Quốc. Ông đánh giá Bình Dương là địa phương có môi trường đầu tư hấp dẫn, phù hợp với tiêu chí của Sharp. Hiện tại, tập đoàn đã có 2 nhà máy sản xuất đặt tại Khu công nghiệp Việt Nam - Singapore (VSIP I) và VSIP II mở rộng. Với định hướng phát triển đó, Tập đoàn Sharp mong muốn Bình Dương sẽ hỗ trợ đáp ứng nhu cầu về quỹ đất xây dựng, cung cấp nguồn nhân lực, cơ sở hạ tầng giao thông kết nối hoàn thiện, cũng như những ưu đãi về thuế…
Hiện nay, bình quân mỗi dự án của DN Nhật Bản đầu tư vào Bình Dương đều có vốn trên 20 triệu USD. Đây là con số bình quân cao nhất trong số các quốc gia đầu tư vào Bình Dương. Điều này cho thấy những nỗ lực trong cải thiện môi trường đầu tư, hoàn thiện nâng cấp cơ sở hạ tầng, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính… của tỉnh đã mang lại hiệu quả tích cực.
Ông Mai Hùng Dũng hoan nghênh Tập đoàn Sharp đã tin tưởng Bình Dương để mở rộng quy mô đầu tư. Sharp là một thương hiệu lâu đời và uy tín trên thị trường, do đó, lãnh đạo tỉnh rất vui mừng chào đón. Phó Chủ tịch Thường trực UBND tỉnh khẳng định không ngừng đổi mới để tạo môi trường đầu tư thông thoáng, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho các nhà đầu tư. Trong định hướng phát triển, Bình Dương xác định Nhật Bản là đối tác đầu tư chiến lược. Tỉnh đã chủ động thực hiện nhiều giải pháp thúc đẩy hợp tác, thu hút đầu tư từ Nhật Bản.
Để tạo điều kiện cho phát triển Logistics thông suốt, các dự án đô thị tại thành phố mới Bình Dương và các dự án TOD trên tuyến Mỹ Phước - Tân Vạn do Tập đoàn Tokyu nghiên cứu phát triển, Bình Dương đề xuất Chính phủ Nhật Bản và JICA quan tâm, hỗ trợ thu xếp nguồn vốn ODA và đẩy nhanh công tác triển khai các dự án với tổng vốn vay JICA 543 tỷ Yên..
